انشعابات اصلي سلفيّه در سطح جهاني:
در يك تقسيم‌بندي كلّي نحله سلفيه به چهار گرايش عمده تقسيم شده‌اند
1ـ سلفيّه اصلي 2ـ سلفيّه معتدل 3ـ سلفيّه طرفدار آلباني
4ـ سلفيّه سياسي‌ـ‌جهادي
سلفيّه اصلي:
دفاع از چهارچوب و شاكلة اصلي افكار محمّدابن عبدالوهّاب را در ذمّه خويش گرفته و مسائلي چون انحصار دعا و استعانت و عبادت براي خدا و نفي بدعتها و ترويج نظرات علماي قرنهاي اوّل و دوم و سوم و تابعينشان را بصورت تكراري و كليشه‌اي در كتابها و منابر و ايستگاههاي رسانه‌اي بازگو مي نمايند بيشتر علماي رسمي عربستان سعودي آنها كه در دارالبحوث والأفتا گردآمده‌اند و كساني كه برنامة مذهبي راديو سعودي را همچون نورعلي الّدرب را به اجرا درمي‌آورند همين نوع تفكّر را دارا مي‌باشند آنهايي كه اين الگوي فكري را دارند و كتابهايشان تا حدي پخش شده است به قرار ذيل مي‌باشند :
مفتي سابق سعودي عبدالعزيز بن عبدالله ابن باز (م 1421)، شيخ سليمان تميمي، محمّدصالح عثيمين(1410 ـ 1320)، ابوبكر جابر الجزايري و محمّدامين شنقيطي صاحب تفسير اضواء‌البيان، 1293ـ1325 جميل زينو، شيخ ربيع مدخلي استاد جرح و تعديل كه همگي از متأخرين و معاصرين مي‌باشند و از قدما شيخ عبدالرحمن آل الشيخ 1285ـ1193 صاحب كتاب فتح‌المجيد و ديگر علماي آل الشيخ كه از نوادگان محمدابن عبدالوهاب مي‌باشند مخصوصاً شيخ محمدابن ابراهيم آل الشيخ كه قبل از «بن باز» مفتي سعودي بودند 1386ـ1311 و شيخ عبدالمحسن العّبادي داراي تأليفي در تأييد احاديث مهدي آخرالزمان و ردّ بر كتاب «لامهدّي ينتَظر…» نوشته قاضي سابق قطر و شيخ عوض العبّادي اليمني و عبدالقادر اهدل داراي منظومه‌هاي «هداية المُريد» و «توحيد علاّم الغيوب» و نويسندگان كتابچه موجز عقيدة السلف همچون شيخ صالح فوزان و شيخ عبدالرحمن سعدي صاحب تفسير تيسير و ...
بطور كلّي اين نحله از سلفّيه بيشترين مبلغّين و دعاة سلفية را در سطح جهاني و بخصوص در دانشگاههاي پُر امكانات سعودي پوشش مي‌دهند غالباً وارد مسائل سياسي و اجتماعي و حتّي مسائل مستحدث فقهي نيز نمي‌شوند در اعتقادات هم به همان تحقيقات محمّدابن عبدالوهاب و سلف دانشمندش ابن تيمّيه اكتفا مي‌نمايند در مسائل سياسي و اجتماعي صاحب مكتب خاصي نيستند در عربستان سعودي يك طبقه رجال مذهبي مرتبط با حكومت را تشكيل مي‌دهند و به همكاري سلطان و مفتي مانند دورانهاي گذشته تمدن اسلامي علاقمند هستند برخي از علماء دون پايه‌تر آنها مانند جميل زينو در نوشتجات تندروي خاصي دارند. مي‌توان آنها را سلفيه فكري ـ اعتقادي هم نام نهاد چون وارد تفصيلات فكر و فقه اسلامي و مسائل روز و سياست نمي‌شوند. و؛ چون از سنت رايج سلفيه ـ از ظهور محمد ابن عبدالوهاب تا دستگاه مذهبي كنوني عربستان ـ تبعيت مي‌كنند، مي‌شود آنها را سلفيه سنتي نيز خواند. مذهب دولتي سعودي از آنها نيرو مي‌گيرد و مفتيان سعودي از همان آغاز تشكيل دولت سعودي از ميان آنها انتخاب مي‌شود خدماتي كه از سوي سعوديها به مسلمانان جهان مي‌شود در تأسيس مؤسسات خيرّيه و دانشگاهها، بيشتر تحت سرپرستي آنها انجام مي‌شود البتّه بي‌شك جرياناتي آگاهتر و داراي وسعت نظر بيشتري هم در ميان رجال سياسي و هم رجال مذهبي سعودي وجود دارند كه به خدمات بي‌شائبه‌تر ناشي از ثروت فراوان سعودي تشويق مي‌نمايند. پيشروترين و بِروزترين نمود فكر سلفي اصلي صدور مجله «البيان» در لندن بوده كه در ترويج فكر سلفي و مقابله با ادبيات آزاد و افكار سكولار و فشارهاي وارد بر مسلمانان در هر جاي دنيا و نيز مقابله با افكار نوگراي اسلامي تلاش مي‌ورزد اهداف كلي مجله در شماره اول آن در سال 1406 بشرح زير بيان شده است:
1ـ انتشار عقيده اهل سنت و جماعت
2ـ انتشار علم شرعي كه مبتني بر دليل باشد و اصالت علمي داشته باشد.
3ـ تلاش در راه بحثهاي تبليغي و تربيتي كه كمك به امّت بكند براي فهم درست و تصحيح مسيرش
4ـ شناسايي واقعيتهاي سياسي و اقتصادي مسلمانان و تشريك مساعي در راه حلّ مشكلاتشان
5ـ دعوت براي يك كاسه كردن توانايي‌ها و تلاشهاي مسلمانان و دوري كردن از تعصّب براي سرزمين يا حزب و يا جماعتي خاص.
6ـ آگاه كردن مسلمانان بطور عمومي و دعوتگران بطور خصوصي از نقشه‌هايي كه ضد آنها كشيده مي‌شود و دعوت به احتياط و حذر از آنها.
در شمارة 198 صفر 1425 مارس 2004 از مردم عراق در مقابل تهاجم آمريكا نيز دفاع كرده است البته اين امر در راه ارضاي خاطر سلفيهاي جهادي و ديگر مسلمانان پُرشور است و همگامي با جّو عمومي اعتراضي در عالم اسلام.
سلفيّه معتدل:
گروهي هستند كه از بدو پيدايش نهضت سلفّيه به افكار و نحله‌هاي ديگر اسلامي هم نظر داشته‌اند در ميان علماي قديم سلفّيه مي‌توان به شيخ محمّد غريب متوفي به سال 1209 و عثمان بن منصور متوفي به سال 1282 اشاره كرد كه بر سر انصاف و اعتقادشان دچار معاناتي نيز شده‌اند و امّا در ميان امرا و علماي متأخر سلفي به نمونه‌هاي زيادي دسترسي داريم آنها به اصول قطعي و هسته اصلي سلفيّت باور دارند ولي به برداشتهاي ديگر هم احترام مي‌گذارند و از آثار ديگران هم استفاده مي‌نمايند و احياناً با فرقه‌هاي ديگر اسلامي همدردي و همراهي نيز مي‌كنند آنها در رابطه با ديگران مانند همه وحدت خواهان بر نقاط اشتراك بيشتر تأكيد مي‌نمايند و به اصلي‌ترين اصول سلفيّت اكتفا مي‌نمايند بويژه بعد از آنكه عالمان بزرگ و اصلاحگر ديني امثال رشيد رضا تا حدّي به دفاع از جنبه‌هايي از افكار و اقدامات سلفيه برغم مخالفت سخت علماي مذاهب سنتّي و صوفيه و شيعيان كه به سلفيها برچسب وهابي و منحرف مي‌زدند برخاستند نوعي تعاطف و همدلي بين علماي نوانديش و علماي سلفي بوجود آمد مؤسسه «رابطة العالم الإسلامي» كه نتيجة همكاري علماي كشور سعودي و عالمان ديگر كشورهاي اسلامي است محصول اين نگرش بوده و به همت امرا و علماي معتدل سلفي مدّت زيادي برپا بوده و اكنون نيز هنوز كارآيي خود را كاملاً از دست نداده است. پادشاهان خدمتگذار و داراي حميّت ديني و تا حدّي روشن بين همچون عبدالعزيز بنيانگذار كشور سعودي و فرزندش فيصل را مي‌توان از سلفيّه معتدل به حساب آورد زيرا دايره ارتباط و خدمات مالي به مراكز فرهنگي و آموزشي جهان اسلام و كمك‌هاي مادي و معنوي به اقليّتهاي مسلمان و برخي جنبشهاي اسلامي را از حدود وابستگان به انديشه سلفيّت گسترده‌تر كرده و با برخي قشريگري‌هاي سلفيّه به مقابله برخاستند و از لحاظ تبادل فكري و فرهنگي سياست درهاي باز را در پيش گرفتند. از ديگر شخصيتها و افرادي كه مي‌توان آنها را در سلك سلفيّه معتدل بشمار آورد كساني چون محمّد علي صابوني صاحب صفوة‌التّفاسير و عبدالله بن عبدالرحمن آل بساّم مورّخ و نويسنده تاريخ شش جلدي علماي نجد در هشت قرن «علماء نجد في ثمانية قرون» كه با امانت از مكانت علمي علماي مخالف سلفيّه هم نام بُرده است و شيخ محمد علي حركان 1403ـ1330 رئيس رابطة العالم الإسلامي و دكتر عمر نصيف عبدالله رئيس دانشگاه مكّه و شيخ عبدالله انصاري متولد 1340 داعي بزرگ قطري و عبدالرحمن حبّنكه متولد 1927 سوري‌الاصل كه درباره ذات خدا و رد ماديون كتابهاي مهمي چون العقيدة الأسلاميه تأليف كرده است. و سالها در راديوي سعودي برنامه مخصوص داشته و شيخ محمد مجذوب متولد 1907 سوري‌الأصل و مؤلف كتاب «علماء و مفكرون عرفتهم» در سه جلد و عبدالله بن زيد آل محمود 1417ـ1329 قاضي شرع قطر صاحب تأليفات زياد از جمله كتابي در نفي ظهور مهدي موعود و رد احاديث مربوط به آن كه از طرف علماي سلفي كتابهايي در رد آراء او نوشته شده است. و عبدالمجيد خطيب سفير سعودي صاحب تفسير خطيب و ديوانهاي شعري درباره عقايد اسلامي و احمد عبدالغفور عطا از بنيانگذاران رابطه‌الادب و از دوستان سيد قطب همچنين اصلاح‌طلبان سعودي نظير عازي عبدالرحمن قصيبي وزير سابق آب سعودي كه يك جريان سياسي معارض حكومت سعودي به رهبري سعد‌الفقيه هستند در زمره سلفيه معتدل محسوب مي‌شوند.[1]
سلفيه هندوستان نيز نظير صديق حسن خان حاكم قبلي بهوپال در دوره انگليسيها و نذير حسين دهلوي و علماي مدرسه صادق پوري از مجاهدين هند عليه انگليس نيز داراي همين مشرب مي‌باشند. محب‌الدين خطيب داعي پرشور تونسي نيز در همين نحله جاي مي‌گيرد بايد يادآوري كرد صاحبنظران و عالمان بسيار بزرگي چون شوكاني در يمن و آلوسي در عراق جمال‌الدين قاسمي در سوريه كه تحت تأثير فكر سلفي قرار گرفتند از همين نحله سلفي معتدل به حساب مي‌آيند همچنين علماي مشهوري كه كتابهايشان در سطح جهاني خوانندگاني دارد همچون سيد سابق صاحب كتاب فقه‌السنه و عبدالمجيد زنداني عالم بزرگ يمني مؤسس دانشگاه الايمان صاحب كتاب التوحيد با ديدگاهي برگرفته از اعجاز علمي نيز در زمره سلفيه معتدل هستند.
سلفيه طرفدار آلباني
ناصرالدين آلباني متوفي به سال 1421 از عالمان بزرگ سلفي و محدثي بلامنازع مي‌باشد بسياري از سلفيه از طرفداران ايشان بوده وي در مسئله تكفير احتياط بيشتري دارد و در تعريف ايمان به عقايد ابوحنيفه و ابوجعفر طحاوي در اين خصوص نزديك شده است لذا مخالفينش وي را مرجئه گويند.
در رابطه با سياست و جهاد و دعوت و مسائل جديد پيش روي داعيان نظرات مدّون‌تري از ديگر سلفيان سنتي دارد تبليغ عقيده صحيح به سبك سلفيه در اولويت برنامه‌هاي ايشان قرار دارد خروج عليه حكومتها و قيام مسلحانه و تأسيس احزاب و جماعتهاي اسلامي را به شدت رد مي‌كند در موضوع تعريف ايمان، حدود حجاب زن و برخي نظرات فقهي و حديثي شذ و ذاتي به نسبت افكار پذيرفته شده سلفيه دارند. بيعت با رهبران اسلامي معاصر را قبول ندارد و آن را حق خليفه شرعي مي‌داند.
بنابراين آلباني نه تنها يك محدث و يك محقق پر تأليف و وزين است بلكه يك متفكر و فقيه نيز مي‌باشد آلباني علاوه بر اينكه با سلفيه سياسي جهادي سخت مخالف است با تفكرات انقلابي و راديكال ديني نظير سيد قطب و محمد قطب نيز مخالف است و از سوي اين گرايشات به داشتن افكار ارجائي و سازشكارانه متهم است.
اگرچه وي مخالف تندروي سياسي است اما از لحاظ فكري تندرو است و در نوشتار بسيار خرده‌گير است و بلكه نيشدار مي‌نويسد و با شدت بر صوفيه و علماي مقلد مذاهب اربعه و اشعريها مي‌تازد بهرحال مي‌توان او را يكي از رهبران فكري مسلمانان معاصر حساب كرد. او داراي شاگردان برجسته‌اي مي‌باشد در كردستان عراق كساني چون ملا حمدي سلفي از مواضع وي دفاع مي‌نمايند همچنين مجله صراط‌المستقيم (ڕێگه‌ی راست) با مجوز وزارت فرهنگ (رۆشنبيری) حكومت خودمختار كردستان عراق داراي چنين خط فكري مي‌باشند.
بطور كلي اين جريان انشعابي از نحله سلفيه در مسائل اعتقادي صلابت بيشتري دارند و داراي تفكري سازمان يافته‌تر مي‌باشند ولي در مسائل سياسي ـ اجتماعي و رابطه با گروههاي اجتماعي از نرمش بيشتري برخوردارند. كتابهاي سسله‌الاحاديث الصحيحه و سلسله‌الأحاديث الضعيفة مشاراليه در چندين جلد از پرخواننده‌ترين كتابها مي‌باشند كه نويسندگان و متفكّرين اسلامي معاصر از آن بي‌نياز نيستند و در تخريج احاديث مرجع مهّمي هستند.
سلفي سياسي ـ جهادي
دسته‌اي كه از ميان سلفيه برخاسته و سابقه‌اشان به دهه هشتاد ميلادي در مصر برمي‌گردد سلفيه سياسي جهادي هستند به سلفيه حزبي نيز مشهورند به اصول افكار سلفيها اعتقاد دارند ولي به برجسته كردن مقوله جهاد و اقامه شرع بيشتر پرداخته‌اند به دركشيدن يك تئوري انقلابي و راديكال از بطن منابع فكر سلفي اقدام كرده‌اند افكار سازمان «القاعده» به رهبري سياسي و فكري بن لادن و ايمن‌الظواهري منبعث از اين جريان است كثيري از مبارزين و مجاهدين جهان اسلام مانند گروه مسلح اسلامي در الجزاير، گروه شاميل باسايف در چچن، گروه ابوسياف در فيليپين گروه جمعه نمنگاني در ازبكستان و تاجيكستان، جيش محمد در كشمير و گروه امام صمود در اندونزي و سرانجام گروه انصار‌الأسلام در كردستان عراق و … از همين نحله بشمار مي‌روند. كه اغلب بعد از جريانات معتدل اسلامي بوجود آمده و روند مبارزات آنها را دچار اختلال كرده و به طرف تندروي سوق دادند.
فكر سلفي سياسي ـ جهادي بالخصوص از طرف هيچ عالم برجسته و مشهوري ارائه نشده است بلكه التقاطي مي‌باشد از آراء و افكار ابن تيميه و محمد ابن عبدالوهاب مانند پايه و اساس كه با نظرات عالماني چون عبدالله عزام، سيد قطب، عمر عبدالرحمن، عبدالمجيد زنداني در هم آميخته شده است. ولي شواهدي موثق از تفاوت برداشتهاي آنها با اين نحله در دست مي‌باشد. محمد قطب به عنوان ميراث‌دار و نماينده افكار سيد قطب در كتابها و مقالات مختلفي مانند مقاله‌اي در الأخبار سال دوم شماره هيجدهم و كتابهاي «كيف ندعواالناس» و «واقعنا المعاصر» به نقد اين جريان بعنوان شباب متعجّل و كم آگاه پرداخته است و در نامه‌اي در همان شماره الأخبار سيد قطب را از داشتن فكر تكفير بري ساخته است و فرزند شيخ عمر عبدالرحمن عالم نابيناي زنداني در نيويورك بنام سيف‌الدين به نقل روزنامه شرق شماره 17 تير 1381 خبر از تبرئه پدرش از اعمال بن لادن و ايمن الظواهري مي‌دهد و نيز جماعه اسلامي تأسيس يافته توسط شيخ عمر نيز مواضع مسلحانه و خشن خويش را كنار گذارده و عبدالله عزام نيز به نظر مي‌رسد جهاد را تنها در صورتي تجويز مي‌نمايد كه سرزمين اسلامي مورد تجاوز آشكار قرار گيرد مانند فلسيطين و افغانستان مورد هجوم اتحاد جماهير شوروي نه در كشورهاي ديگر مانند حادثه انفجار مركز تجارت جهاني در آمريكا[2] جماعتهاي سلفي سياسي‌ـ جهادي عليرغم هياهويي كه رسانه‌هاي جهاني در مورد آنها براه انداخته‌اند از تبليغات وسيعي برخوردار نيستند و ايدئولوژي منسجمي ندارند در آغاز ظهور با كتابهاي كم محتوي همچون «فريضة الغائبة» در مورد جهاد و رساله‌اي بي‌نام و نشان با عنوان جهاد به قلم يكي از علماء الأزهر به عرصه فكر و فرهنگ قدم نهادند. از همان آغاز ظهور از طرف علماي حكومتي و حركتهاي اسلامي سابقه‌دار چون اخوان مورد نقد قرار گرفتند برخي از نقاّدان اين نحله داراي انصاف و تعهّد مي‌باشند ولي بيشتر آنها با مذاق حكومتها و مرعوب از جوسازيهاي جهاني و با استفاده از سادگي و كم سوادي داعيان اين نحله به ردّ و تخطئه آنها مي‌پردازند. اخيراً كتابهايي كه از سوي عبدالمنعم حُلَيمه (ابوبصير) و ابوقتاده فلسطيني و عبدالكريم عبيد شاذلي و عبدالقادر عبدالعزيز و ابومحمد مقدسي[3] با همين مشرب به تبيين مسائل اعتقادي و حركتي مي‌پردازند و تا حدي در صدد تئوريزه كردن افكارشان هستند اين نحله از طرف ديگر سلفيان به دارا بودن روحيه و فكر خوارج متهم هستند و مخصوصاً از طرف متأثرين از فكر آلباني بيشتر مورد انتقاد هستند محمد قطب در كتاب كيف ندعواالناس بدينگونه از آنان انتقاد مي‌نمايد:
شتابزدگي در حركت معاصر
اولاً: نشناختن حد و اندازه دقيق فاصله دوري امّت از حقيقت اسلام.
ثانياً: فريب‌خوردگي در قبال احساسات عمومي توده‌ها، و توهّم اين مطلب كه رسيدن به هدف هرچند سخت است امّا به آساني و در مدّت زمان كم قابل حصول است.
ثالثاً: عدم برآورد دقيق واكنش دشمنان.